Giáo án Lịch Sử 10 Bài 39 Tình hình kinh tế - xã hội nửa đầu thế kỉ XIX

[Huyền Trang]

Bài 39 TÌNH HÌNH KINH TẾ XÃ HỘI Ở NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX ​

I. MỤC TIÊU BÀI HỌC

Giúp HS hiểu được.

1. Kiến thức

- Đầu thế kỷ XIX tình hình chính trị xã hội Việt Nam dần trở lại ổn định, nhưng mâu thuẫn giai cấp vẫn không dịu đi.

- Mặc dù nhà Nguyễn có một số cố gắng nhằm giải quyết những khó khăn của nhân dân nhưng sự phân chia giai cấp ngày càng cách biệt, bộ máy quan lại sa đọa, mất mùa đói kém thường xuyên xảy ra.

- Cuộc đấu tranh của nhân dân diễn ra liên tục và mở rộng ra hầu hết cả nước, lôi cuốn của một bộ phận binh lính.

2. Tư tưởng, tình cảm

- Bồi dưỡng kiến thức trách nhiệm của nhân dân, quan tâm đến đời sống cộng đồng.

3. Kỹ năng

- Tiếp tục rèn luyện kỹ năng phân tích, tổng hợp, nhận xét đánh giá.

II. THIẾT BỊ, TÀI LIỆU DẠY - HỌC

- Bản đồ Việt Nam.

- Một số câu thơ, ca dao về cuộc sống của nhân dân ta dưới thời Nguyễn.

III. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY - HỌC

1. Kiểm tra bài cũ

Câu hỏi 1: Trình bày quá trình hoàn chỉnh bộ máy Nhà nước thời Nguyễn. Nhận xét của em về tổ chức bộ máy nhà nước thời Nguyễn?

Câu hỏi 2: Mọi tình hình công thương nghiệp thời Nguyễn?

2. Mở bài

Để hiểu được tình hình kinh tế và những chính sách nội trị và ngoại thị của nhà Nguyễn có tác động như thế nào đến tình hình xã hội? Chúng ta cùng tìm hiểu bài 39.



3. Tổ chức dạy học

Hoạt động của thầy và trò	Kiến thức cơ bản ​
Hoạt động 1:	1. Tình hình kinh tế
- GV yêu cầu HS đọc SGK để thấy được những chính sách của nhà Nguyễn với nông nghiệp và tình hình nông nghiệp thời Nguyễn.
- HS theo dõi SGK phát biểu. - GV bổ sung, kết luận.
GV có thể so sánh với chính sách quân điền thời kỳ trước để thấy được ở những thời kỳ này, do ruộng đất công còn nhiều cho nên Quân điền có tác dụng rất lớn còn ở thời Nguyễn, do ruộng đất công còn ít nên tác dụng của chính sách quân điền không lớn.	- Nhà nước còn bỏ tiền, huy động nhân dân sửa đắp đê điều. - Trong nhân dân, kinh tế tiểu nông cá thể vẫn duy trì như cũ.
Một hình thức khẩn hoang, phổ biến ở thời Nguyễn đó là hình thức: Khẩn hoang doanh điền: Nhà nước cấp vốn ban đầu cho nhân dân à mua sắm nông cụ, trâu bò để nông dân khai hoang, ba năm sau mới thu thuế theo ruộng tư. Chính sách này đưa lại kết quả lớn: có những nơi một năm sau đã có những huyện mới ra đời như Kim Sơn (Ninh Bình), Tiền Hải (Thái Bình).	à Nhà nguyễn đã có những biện pháp phát triển nông nghiệp, song đó chỉ là những biện pháp truyền thống, lúc này không có hiệu quả cao. + Nông nghiệp Việt Nam vẫn là một nền nông nghiệp nông
- HS nghe, ghi chép. - GV phát vấn: Em có nhận xét gì về cuộc sống nông nghiệp và tình hình nông nghiệp thời Nguyễn?	nghiệp thuần phong kiến, rất lạc hậu.
- HS suy nghĩ, trả lời.
- GV nhận xét, kết luận.
Hoạt động 2:
- GV yêu cầu HS theo dõi SGK tình hình thủ công nghiệp nước ta dưới thời Nguyễn.
- HS theo dõi SGK phát biểu.	* Thủ công nghiệp:
- GV bổ sung kết luận. - HS nghe, ghi chép. - GV phát vấn: Em có nhận xét gì về tình hình thủ công nghiệp thời Nguyễn? Có biến đổi so với trước không? Mức độ tiếp cận với khoa học kỹ thuật từ bên ngoài như thế nào?	- Thủ công nghiệp Nhà nước được tổ chức với quy mô lớn, các quan xưởng được xây dựng sản xuất vũ khí, đóng thuyền, làm đồ trang sức, làm gạch ngói (nghề cũ).
- HS suy nghĩ, so sánh với thủ công nghiệp giai đoạn trước, so sánh với công nghiệp của phương Tây để trả lời.	+ Thợ quan xưởng đã đóng tàu thủy được tiếp cận với kỹ thuật chạy bằng máy hơi nước.
+ Nhìn chung thủ công nghiệp vẫn duy trì phát triển nghề truyền thống (cũ).	- Trong nhân dân : Nghề thủ công truyền thống được duy trì
+ Đã tiếp cận chút ít với kỹ thuật phương Tây như đóng thuyền máy chạy bằng hơi nước. Nhưng do chế độ công thương hà khắc nên chỉ dừng lại ở đó.	Nhưng không phát triển như trước.
+ Thủ công nghiệp nhìn chung không có điều kiện tiếp nhận kỹ thuật của các nước tiên tiến, vì vậy so với nên công nghiệp phương Tây còn lạc hậu hơn nhiều.
Hoạt động 3:	- Thương nghiệp:
- GV yêu cầu HS theo dõi tiếp SGK để thấy được tình hình thương nghiệp nước ta thời Nguyễn. - HS đọc SGK phát biểu.	+ Nội dung phát triển chậm chạp do chính sách thuế khóa phức tạp của Nhà nước.
- GV bổ sung, kết luận. - HS nghe, ghi chép. - GV phát vấn: Em có nhận xét gì về chính sách ngoại thương của nhà Nguyễn?	+ Ngoại thương: Nhà nước nắm độc quyền, buôn bán với các nước láng giềng: Hoa, Xiêm, Malai.
- Suy nghĩ trả lời. + Chính sách hạn chế, ngoại thương của nhà Nguyễn (nhất là hạn chế giao thương với phương Tây) không tạo điều kiện cho sự phát triển giao lưu và mở rộng sản xuất. Không xuất phát từ nhu cầu tự cường dân tộc mà xuất phát từ mua bán của Triều đình.	Dè dặt với phương Tây, tàu thuyền các nước phương Tây chỉ được ra vào cảng Đà Nẵng. Đô thị tàn lụi dần.
Hoạt động 1: Cả lớp, cá nhân	2. Tình hình xã hội
- GV giảng giải: Nhà Nguyễn lên ngôi sau một giai đoạn nội chiến ác liệt, tình hình chính trị - xã hội phức tạp, chế độ phong kiến đang trên bước đường suy tàn. Bản thân nhà Nguyễn lại đại diện cho tập đoàn phong kiến thống trị cũ, vì vậy đã chủ trương duy trì tình trạng kinh tế xã hội cũ, tăng cường tính chuyên chế nhằm bảo vệ quyền thống trị của mình.
Trong bối cảnh lịch sử đó, các giai cấp trong xã hội Việt Nam không có gì thay đổi, song tình hình các giai cấp và mối quan hệ giữa các giai cấp trong xã hội ít nhiều có sự biến đổi.
- HS nghe, ghi nhớ.
- GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy được sự phân hóa các giai cấp trong xã hội Việt Nam dưới thời Nguyễn.
- HS theo dõi SGK.
- GV chốt ý.	* Xã hội:
GV có thể giảng giải thêm về tình hình của các giai cấp trong xã hội thời Nguyễn.	- Trong xã hội sự phân chia giai cấp ngày càng cách biệt.
- Triều đình nhà Nguyễn đã cố gắng hoàn chỉnh bộ máy thống trị nhằm ổn định tình hình xã hội song không ngăn chặn được sự phát triển của tệ tham quan ô lại.	+ Giai cấp thống thống trị bao gồm vua quan, địa chỉ, cường hào.
+ Dưới thời Nguyễn hiện tượng quan lại tham nhũng sách nhiễu nhân dân rất phổ biến. GV có thể trích đọc các câu ca dao, lời vua Tự Đức trong SGK để minh họa.	+ Giai cấp bị trị bao gồm đại đa số là nông dân. - Tệ tham quan ô lại thời Nguyễn rất phổ biến.
+ Ở nông thôn bọn địa chủ cường hào tiếp tục hoành hành, ức hiếp nhân dân.
GV trích đọc lời Nguyễn Công Trứ để minh họa thường xuyên.	- Ở nông thôn địa chủ cường hào ức hiếp nhân dân.
+ Nhà nước còn huy động sức người, sức của để phục vụ những công trình xây dựng kinh thành, lăng tẩm, dinh thự...
- HS nghe, ghi chép.
Hoạt động 2: Cả lớp, cá nhân
- GV giảng tiếp: Trong bối cảnh vua, quan như vậy, đời sống của nhân dân ra sao?
- HS theo dõi SGK trả lời.	* Đời sống nhân dân:
- GV bổ sung chốt ý. Minh hoạ: Nhà nước chia vùng để đánh thuế rất nặng, tô tức của địa chủ cũng khá cao. Mỗi năm một người dân đinh phải chịu lao động nặng nhọc.	- Dưới thời Nguyễn nhân dân phải chịu nhiều gánh nặng. + Phải chịu cảnh sưu cao, thuế nặng.
GV đọc bài vè của người đương thời nói về nỗi khổ của nhân dân trong sách hướng dẫn GV phần tư liệu tham khảo trang 214.	+ Chế độ lao dịch nặng nề. + Thiên tai, mất mùa, đói kém thường xuyên.
- GV phát vấn: Em nghĩ thế nào về đời sống của nhân dân ta dưới thời Nguyễn? So sánh với thế kỷ trước?
- GV có thể gợi ý: Thời Lê sơ có câu ca: Thời vua Thái Tổ, Thái Tông... còn thời nhà Nguyễn đời sống của nhân dân ra sao?	à Đời sống của nhân dân cực khổ hơn so với các triều đại trước.
- HS suy nghĩ, trả lời. - GV nhận xét, kết luận.	Mâu thuẫn xã hội lên cao bùng nổ thành các cuộc đấu tranh.
- HS nghe, ghi chép.
Hoạt động 2: Cả lớp, cá nhân
- GV có thể đặt vấn đề: Ở những thời kỳ trước chúng ta đã từng bước được chứng kiến những cuộc nổi dậy của nhân dân chống lại Triều đình phong kiến. Còn dưới thời Nguyễn phong trào đấu tranh của nhân dân ta có đặc điểm gì khác với trước? Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu.
- HS nghe, định hình mục tiêu học tập.
- GV yêu cầu HS tự đọc SGK tóm tắt những nét chính về phong trào đấu tranh của nhân dân và binh lính dưới thời Nguyễn.
- HS dựa vào SGK tự tóm tắt vào vở ghi những nét chính về phong trào. - GV: Sau khi HS tự tóm tắt GV yêu cầu một HS tự trình bày phần mình đã làm vào vở gọi tiếp HS khác nhận xét, bổ sung.	- Nửa đầu thế kỷ XIX những cuộc khởi nghĩa của nông dân nổ ra rầm rộ ở khắp nơi. Cả nước có tới 400 cuộc khởi nghĩa.
- GV đưa ra thông tin phản hồi của mình để giúp HS hoàn thiện phần tự học của mình. Thông tin phản hồi của GV có thể đưa lên máy chiếu hoặc viết vào khổ giấy Ao treo lên bảng. - GV có thể đàm thoại với HS về Phan Bá Vành và Cao Bá Quát:	- Tiêu biểu: + Khởi nghĩa Phan Bá Vành bùng nổ năm 1821 ở Nàm Hạ (Thái Bình) mở rộng ra Hải Dương, An Quảng... đến 1827 bị đàn áp.
+ Phan Bá Vành thủ lĩnh phong trào nông dân ở Bắc Kỳ. Người làng Minh Giám (Vũ Thư - Thái Bình) giỏi võ 1921 - 1922 vùng Châu thổ sông Hồng gặp đói lớn, trong khi đó nhà nước phong kiến và bọn địa chủ cường hào lại tăng cường bóc lột nhân dân: Nam Định, Thái Bình, Hải Dương bất bình nổi lên chống đối, Phan Bá Vành nhân đó lấy làng Minh Giám làm nơi tập hợp lực lượng phát động khởi nghĩa.	+ Khởi nghĩa Cao Bá Quát bùng nổ năm 1854 ở Ứng Hòa - Hà Tây, mở rộng ra Hà Nội, Hưng Yên đến năm 1856 bị đàn áp. + Năm 1833 một cuộc nổi dậy của binh lính do Lê Văn Khôi chỉ huy nổ ra ở Phiên An (Gia Định), làm chủ cả Nam Bộ à năm 1835 bị dập tắt.
Nghĩa quân đi đến đâu đều lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo vì vậy được nhiều người hứng khởi, khởi nghĩa lan rộng. Năm 1926 Minh Mạng huy động lực lượng đàn áp khởi nghĩa vì vậy nghĩa quân phải rút về xây dựng căn cứ ở Trà Lũ (Nam Định). Năm 1927 quân Triều đình tấn công Trà Lũ, Phan Bá Vành bị giết khởi nghĩa thất bại. Hai làng Trà Lũ và Minh Giám bị tàn phá.
+ Cao Bá Quát (1808 - 1855). Quê ở Phú Thụy - Gia Lâm - Hà Nội, năm 1831 đỗ cử nhân, thuở nhỏ sống nghèo nhưng nhân cách cứng rắn, nổi tiếng văn hay chữ tốt. Nhưng mấy lần thi hội đều phạm quy nên bị đánh hỏng; Năm 1841 làm quan Bộ Lễ tại Huế. Năm 1847 làm ở Viện Hàn Lâm, sớm nhận rõ bộ mặt xấu xa của vua quan Triều đình ông từ quan.
Cao Bá Quát là nhà thơ lớn, người đương thời ca ngợi “văn như Siêu, Quát vô Tiền Hán”. Ông để lại hàng ngàn 1000 bài thơ chữ Nôm và chữ Hán, thể hiện rõ bản lĩnh, tài năng và ý chí của ông, luôn đề cao các anh hùng dân tộc, các nhà nho nhân cách, phản ánh nỗi cực khổ của dân nghèo.
Năm 1853 - 1854 các tỉnh Bắc Ninh, Sơn Tây bị hạn hán, châu chấu hoành hành cắn phá lúa, nhân dân đói khổ, lòng người bất mãn với Triều đình. Nhân cơ hội này ông tổ chức khởi nghĩa, trở thành thủ lĩnh của khởi nghĩa nông dân. Do bị bại lộ nên khởi nghĩa chỉ kéo dài được mấy tháng. Cao Bá Quát hy sinh tại trận địa. Sau đó Triều đình Tự Đức ra lệnh chu di 3 họ. Bà con nội, ngoại của Cao Bá Quát nhiều người bị giết hại. Sách vở của ông cũng bị đốt hủy.
- HS nghe, ghi nhớ về những nhân vật lịch sử.
Hoạt động 3: Cá nhân
- GV phát vấn: Qua những nét chính về phong trào đấu tranh của nông dân thời Nguyễn em có rút ra đặc điểm của phong trào?
- HS dựa vào phong trào, so sánh trả lời.
- GV bổ sung, kết luận về đặc điểm của phong trào.
- HS nghe, ghi chép.	- Đặc điểm:
	+ Phong trào đấu tranh của nhân dân nổ ra ngay từ đầu thế kỷ khi nhà Nguyễn vừa lên cầm quyền.
	- Nổ ra liên tục, số lượng lớn.
- GV tiếp tục trình bày những nét chính về phong trào đấu tranh của các dân tộc miền núi. - HS nghe, ghi chép.	- Có cuộc khởi nghĩa quy mô lớn và thời gian kéo dài như khởi nghĩa Phan Bá Vành, Lê Văn Khôi.

4. Củng cố

- Nhận xét chung về tình hình nước ta dưới thời Nguyễn: Dưới thời Nguyễn, mặc dù triều đình đã cố gắng ổn định nền thống trị và đã có cống hiến nhất định trên một số lĩnh vực, nhất là lĩnh vực văn hoá. Song trong bối cảnh thế giới và đất nước đặt ra những thách thức, yêu cầu phải tự cường thì nhà Nguyễn đã không đáp ứng và làm cho các mâu thuẫn xã hội càng gia tăng, phong trào đấu tranh phản đối chính quyền diễn ra liên tục làm cho xã hội Việt Nam thời Nguyễn ngày càng trở nên rối ren và phức tạp, như một học giả phương Tây nhận xét “đang lên cảm sốt trầm trọng”.

5. Dặn dò

HS học bài, làm bài tập trong SGK. Ôn tập lịch sử Việt Nam Cổ - Trung đại.